Her Indiana Jones sinemasının kendine ilişkin bir MacGuffin’i vardır; yani esas düzgün ve berbat adamların aramakla meşgul olduğu ve tuhaf maceralara atıldığı kıymetli bir obje… Kaderin Kadranı isimli son sinemada bu obje, iddia ettiğiniz üzere mukadderatın kadranı ismi verilen antik bir obje. Sinema, gerçek hayattaki Antikythera düzeneğinden esinlenen kadrana Arşimet’in Kadranı ya da Arşimet Kadranı olarak isimlendiriyor.
Bu bir Indiana Jones sineması olduğundan kadran, spoiler vermemek için değinmeyeceğimiz birtakım saçma özelliklere sahip. Antikythera, ekseriyetle dünyanın en eski analog bilgisayarı olarak tanımlanıyor ve 1901 yılında Yunan kıyılarındaki bir gemi enkazından çıkarıldığından beri başları karıştırıyor. M.Ö. 100 yıllarına dayanan 30 dişli sistemin, astronomik olayları kestirim etmeye yarayan bir aygıt olduğuna inanılıyor.
Filmin karakterlerinin kadranı tasarladığına inandığı Arşimet ise, sinemadaki değerli bir tarihi karakter. Gerçek hayatta Arşimet’in Antikythera düzeneğinin mimarı olduğu öne sürülüyor. Lakin daha sonra yapılan bir araştırma, aygıtın Arşimet’in hayatını geçirdiği Siraküza yerine Epirote takvimini kullandığını ortaya koymuştu.
Arşimet kimdir?
Gerçek hayatta Arşimet hakkında pek bir şey bilinmese de, onu antik çağın en büyük matematikçilerinden biri olarak isimlendirecek kadar şey biliyoruz. Kelam konusu sineması izleyenler Arşimet’in Siraküza kentinin savunması için gemilere kilitlenip onları zıt çevirmeyi amaçlayan bir “Arşimet pençesi” de dahil olmak üzere bir dizi dizaynla anıldığını bilmek isteyebilirler.
Ayrıca M.Ö. 214’te kente yapılan bir kuşatmaya karşı savunmak için kullanılan mancınıklar ve Güneş’in ısısını odaklamak ve düşman gemilerini yakmak için kullanılan bir ayna sistemi olan “Arşimet vefat ışını” ile de anılmakta. Lakin bunun inşa edildiğine yahut kullanıldığına dair çok fazla kuşku var ve Arşimet’in kendi çalışmalarında görülmüyor.
ArşimetArşimet, Arşimet prensibi ve Evreka
Arşimet’i muhtemelen Arşimet prensibi ve bu prensibin ortaya çıkardığı varsayılan “evreka” kelamı ile tanıyorsunuz. M.Ö. birinci yüzyılda yaşamış olan Vitruvius‘a nazaran, Siraküza Hükümdarı Hiero II için rabler ismine bir tapınağa yerleştirilmek üzere bir taç yapılmış. Lakin taç yapıldıktan sonra, tacı yapan kişi, tacın içindeki altının bir kısmını gümüşle değiştirmekle suçlanmış. Arşimet’ten davayı çözmesi istenmiş, fakat tacın neyden oluştuğunu görmek için eritmek üzere bir yolla taca ziyan vermemesi kaide koşulmuş.
Bu soru üzerine düşünürken, Arşimet’in banyo yaparken suyun kaldırma kuvvetini keşfettiği varsayılır. Vitruvius’un bir çevirisinde şöyle deniyor: “Koşarken Yunanca ‘Evreka, evreka’ diye tekrar tekrar bağırıyordu.” Bu, kelam konusu durumu açıklamanın yolunu gösterdiğinden, küvetten atladı ve çıplak olarak meskene koştu, aradığı şeyi bulduğunu yüksek sesle, Evreka diyerek haykırdı.
Anlatıma nazaran Arşimet, yer değiştiren su ölçüsünün, kendisine objenin hacmini gösterdiğini ve hacmi objenin kütlesine böldüğünde objenin yoğunluğunu ortaya çıkaracağını fark etti. Bu yoğunluğu altınla karşılaştırarak tacın gümüşle kesilip kesilmediğini anlayacaktı ki kıssaya nazaran öyleydi ve yapanı yakalamayı başardı.
Hoş bir kıssa ve sistem olsa da, Arşimet’in kullandığı formülün bu olup olmadığı ve hakikaten de kentte koşturup asıl sorusu “Tamam lakin neden çıplaksın?” olan insanlara bilimsel muvaffakiyetlerini anlatıp anlatmadığı sorgulanmış. Birincisi, taç o kadar hafifti ki çok az suyu yerinden oynatacaktı, bu da o vakitler hakikat ölçüm yapmayı pek mümkün kılmıyordu.
Galileo daha sonra Arşimet’ten esinlenerek objelerin yoğunluğunu ölçmek için kullanılabilecek bir hidrostatik terazi geliştirdi. Galileo, “Bu yolun Arşimet’in izlediği sistemle tıpkı olduğunu düşünüyorum, zira çok yanlışsız olmasının yanı sıra, Arşimet’in kendisi tarafından bulunan ispatlara dayanıyor” demiştir.
